Teatr Forum jako narzędzie dialogu i społecznej zmiany

Autor: Klaudia Nowakowska

Teatr Forum

Teatr Uciśnionych (ang. Theatre of the Opressed) to koncepcja stworzona przez brazylijskiego reżysera i aktywistę Agusto Boala w czasach dyktatury w Brazylii. Wychowywany w okresie pełnym dyskryminacji i podziałów klasowych, postanowił zacząć wykorzystywać potencjał sceny teatralnej, by budować przestrzeń dla społecznej debaty i dialogu. Przyświecało mu przy tym istotne założenie – każdy, niezależnie od doświadczenia, wieku czy płci jest zdolny bawić się w teatr i wcielać się w fikcyjne role. Boal twierdził, iż „wszyscy jesteśmy aktorami, bo wszyscy gramy, wszyscy jesteśmy widzami, bo wszyscy obserwujemy” dzięki czemu umożliwił oddanie głosu tym, którzy wcześniej nie byli w społeczeństwie słyszeni. Początkowo Teatr Uciśnionych miał przede wszystkim wydźwięk polityczny, jednak z biegiem czasu jego zakres poszerzył się o wszelkie dyskryminacje na tle kulturowym, etnicznym, religijnym, historycznym, ekonomicznym czy ze względu na płeć.

Koncepcja teatru stworzona przez Boala zaczęła rozpowszechniać się na całym świecie od lat 90. W 2008 roku reżyser otrzymał za nią nominację do Pokojowej Nagrody Nobla. Obecnie Teatr Uciśnionych jest wykorzystywany nie tylko wśród aktorów i reżyserów, ale także pedagogów, socjologów, psychologów, nauczycieli, animatorów kultury oraz we wszelkich innych grupach zawodowych związanych z działalnością na rzecz społecznej zmiany. 

Choć w Theatre of the Opressed istnieją te same cele i założenia (szukanie rozwiązań dla społecznych opresji, wzmacnianie współpracy i demokracji wśród obywateli), to formy pracy dostosowuje się do potrzeb i chęci danej grupy. W tak zwanym ” Drzewie Teatru Uciśnionych” wyróżniono takie metody jak: Teatr Forum (Forum Theare), Teatr Gazetowy (Newspaper Theatre), Teatr Obrazu (Image Theatre), Teatr Niewidzialny (Invisible Theatre), Tęcza Pragnień (The Rainbow of the Desire), Teatr Legislacyjny (Legislative Theatre). Najbardziej spopularyzowaną i znaną formą pracy jest jednak Teatr Forum.

 

 

Na czym polega więc Teatr Forum? Najprościej mówiąc jest to interaktywny spektakl, w którym widzowie mają szansę stać się aktorami i mieć realny wpływ na przebieg sytuacji przedstawionej na scenie. W spektaklu zawsze pojawia się nierozwiązany, osadzony w rzeczywistości problem, który wynika z jakiegoś rodzaju opresji społecznej. W odgrywanej historii wyłania się tak zwany opresor oraz protagonista, czyli osoba doświadczająca opresji. Spektakl odgrywany jest w całości raz, a potem drugi gdzie pojawia się przestrzeń na powiedzenie “stop” i wejście na scenę. Tutaj charakterystyczny dla tradycyjnych form teatru monolog przekształca się w społeczny dialog. Widz zamienia się miejscem z protagonistą lub inną postacią występującą w historii (lecz nigdy z opresore ) po to, by znaleźć rozwiązanie dla przedstawionego problemu.

 

 

 

"Wszyscy jesteśmy aktorami, bo wszyscy gramy. Wszyscy jesteśmy widzami, bo wszyscy obserwujemy."

„Teatr to rodzaj wiedzy a powinien i może być także narzędziem zmian społecznych. Może pomóc nam kształtować swoją przyszłość jeśli nie chcemy na nią po prostu czekać.”

           Augusto Boal

Poszukiwanie rozwiązania nie skupia się jednak na dojściu do ideału, a na swobodnym ćwiczeniu nowych zachowań, dzieleniu się swoimi pomysłami, doświadczeniem i wiedzą. W ten sposób zarówno widzo-aktorzy jak i pozostali widzowie mają szansę zobaczyć, jak dana strategia może przyczynić się do przeciwdziałania opresji w życiu codziennym. Wypróbowanie i przedyskutowanie różnych strategii daje siłę oraz odwagę, aby przenieść doświadczenie w teatrze na własną rzeczywistość. Takie działanie zostało nazwane przez Augusto Boala ćwiczeniem rzeczywistości (rehearsal for reality). Istotną rolę w zarówno procesie tworzenia, jak i odgrywania spektaklu Teatru Forum pełni tak zwany dżoker. Rola dżokera jest niezwykle złożona, ponieważ mieści się w niej bycie liderem grupy, facylitatorem, edukatorem, aktywistą, a także artystą i reżyserem. To on podczas przedstawienia aktywizuje publiczność do uczestnictwa, czuwa nad procesem poszukiwania rozwiązań i moderuje publiczną dyskusję. Termin dżoker odwołuje się do talii kart gdzie dżoker, choć neutralny i nie przynależący do żadnej z figur czy kolorów, posiada dużą moc. Neutralność dżokera okazuje się ważna w kontekście budowania dialogu oraz prowokowania do refleksji nad rzeczywistością.

Mocną stroną metody stworzonej przez Augusto Boala jest jej uniwersalność, łatwość dostosowywania do różnych grup wiekowych. Można stosować ją z powodzeniem nie tylko w celu przeciwdziałania dyskryminacji, ale także w kontekście profilaktyki i edukacji, na przykład profilaktyki przemocy. Teatr Forum znajduje swoje zastosowanie w pracy w wielu miejscach – w lokalnych społecznościach, szkołach, więzieniach. Taka forma aktywności może przynieść wiele korzyści dla samych członków grupy zaangażowanej w kreowanie spektaklu. Wzmacnia pewność siebie, rozwija kreatywność, uczy krytycznego myślenia i zwiększa samoświadomość. Choć tematy poruszane w Teatrze Uciśnionych dotyczą kwestii poważnych, nierzadko trudnych, to jednak sam proces tworzenia opiera się w dużej mierze na grach i zabawach. Dzieje się tak dlatego, ponieważ zdaniem Boala są one naturalną aktywnością człowieka, które sprzyjają wyrażaniu siebie poprzez teatr. Język teatru jest z kolei na tyle uniwersalny, że każdy człowiek potrafi się nim posługiwać.

 

 

Wszystkie zdjęcia pochodzą z projektu “It’s Up to Us!”- MULTIPLYING THE THEATRE OPPRESSED METHOD WORKING FOR SOCIAL CHANGE” organizowanego w ramach programu Erasmus+.